Grobowce na starym cmentarzu farnym

Cmentarze historyczne, uznawane za jeden z ważniejszych elementów dziedzictwa kulturowego, wciąż pozostają w Polsce na marginesie działań podejmowanych w dziedzinie ochrony zabytków. Coraz częściej zwraca się jednak uwagę na potrzebę podjęcia w tym zakresie interwencji, zarówno w stosunku do struktur naziemnych (nagrobki, grobowce, mauzolea, kaplice), sieci drożnej wyznaczającej topografię cmentarzy, jak i drzew i krzewów. Wągrowiecki cmentarz starofarny jest przykładem takiego właśnie cmentarza historycznego. Został on założony w XVI wieku i jest użytkowany do dziś, ale nowe pochówki realizowane są z reguły na nowym cmentarzu farnym.

Grobowce na starym cmentarzu farnym są ciekawym przykładem architektury sepulkralnej XIX/pocz. XX wieku. Niektóre z nich uległy niestety dezolacji, spowodowanej brakiem opieki ze strony rodzin, które dawno opuściły rodzinny Wągrowiec. Są to jednak obiekty ważne historycznie, stanowiące cenny element dziedzictwa kulturowego. Są wpisane do rejestru zabytków (nr rej.: 1000/Wlkp/A z 8.09.2016). Ich utrzymanie i zabezpieczenie wymaga podjęcia natychmiastowej interwencji konserwatorskiej.

Grobowce na starym cmentarzu farnym. Fot. archiwalna, opr. M. Moeglich.

Od 2012 roku prowadzone są kwesty na rzecz renowacji grobowców, prowadzone przez Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Pałuckiej w Wągrowcu i Parafię pw. św. Jakuba Apostoła. W kwestach biorą udział członkowie Zarządu, członkowie Towarzystwa, przedstawiciele instytucji miejskich, sympatycy i radni. W 2018 roku przygotowany został projekt prac konserwatorskich i ich wycena, co było możliwe dzięki kwestom a także parafii pw. św Jakuba Apostoła i osobistemu zaangażowaniu ks. Piotra Kalinowskiego. Niezależnie od tego w 2019 roku, podczas przeglądania dokumentów w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, natrafiłem na wzmianki, które dały możliwość identyfikacji kolejnych siedmiu grobowców oraz wprowadzenie uzupełnienia do ich chronologii. Z przeprowadzonej kwerendy wynika, że dziesięć grobowców (spośród osiemnastu zachowanych) istniało już przed 1867 rokiem (grobowce Boniarskich, Osmólskich, Gozimirskich, Piątkowskich, Strahlerów, Wasilewskich, Średnickich, Daszkowskich, Majewskich i Zapałowskich). Do początków XX wieku zbudowano osiem kolejnych (NN, księdza Macieja Bukowieckiego i jego rodziców, NN, Salomei Freza, Świątkowskich i Gerszewskich, NN, Lehmanów i Stanisława Folarzyńskiego, Lewandowskich). Najmłodszym grobowcem, jest stojący oddzielnie grobowiec Walentyny z Bukowieckich i Adama Głogowskich z ok. 1912 roku. Od 1921 roku spełnia on funkcję kaplicy cmentarnej. Jest to jedyny obiekt zachowany w dobrym stanie. Pozostałe ulegają postępującej rujnacji.

Należy zwrócić uwagę, że pochowane tutaj osoby należały do wągrowieckich rodzin mieszczańskich, zasłużonych w działalności społecznej i patriotycznej. Przedstawiciele tych rodzin – osoby pochowane w grobowcach – działały w okresie dynamicznego rozwoju Wągrowca, podnosząc miasto pod względem gospodarczym i kulturalnym.

W niniejszym przyczynku skupię uwagę przede wszystkim na analizie dokumentacji fotograficznej zachowanej w zbiorach Muzeum Regionalnego w Wągrowcu. Fotografie archiwalne zostaną zestawione ze zdjęciami wykonanymi w 2012 i 2020 roku.

Edycja: W 2020 roku przeprowadzono prace konserwartorskie przy grobowcu nr 1, uchodzącym dotąd za niezidentifikowany. Już na początku prac porządkowych przeprowadzonych przy udziale archeologów z Muzeum Regionalnego w Wągrowcu stwierdzono, że jest to grobowiec rodziny Leona Zborowskiego. Przy wejściu do grobowca odnaleziono metalową tablicę z napisem określającym przynależność rodzinną pochowanych tutaj osób [GROBOWIEC FAMILII/ LEONA/ ZBOROWSKIEGO]. Prócz tego odnaleziono marmurowy krzyż z napisem: [TU/ SPOCZYWAJĄ ZWŁOKI/ ŚP. JANA ZBOROWSKIEGO/ UM. 11 CZERWCA 1872./ PROSI O/ WESTCHNIENIE].

Renowcja grobowca była możliwa dzięki osobistemu zaangażowaniu ks. kan. Piotra Kalinowskiego, proboszcza parafii pw. św. Jakuba Apostoła w Wągrowcu oraz wsparciu finansowemu samorządu Miasta Wągrowiec i Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Nr 1. Grobowiec familii Leona Zborowskiego

Grobowiec nr 1 na cmentarzu farnym (starym) w Wągrowcu. Odrestaurowany, zabytkowy grobowiec. — Grobowiec nr 1 – familii Leona Zborowskiego po przeprowadzeniu prac konserwatorskich, styczeń 2021 r. (fot. Marcin Moeglich).

Grobowiec nr 1. Fot. z 2020 r. (M. Moeglich).

Nr 2. Grobowiec rodziny Bukowieckich

Pochowano w nim ks. Macieja Bukowieckiego (1832-1896) i jego rodziców: Walentego Bukowieckiego i Franciszki z Głogowskich. Zbudowano go po 1867 roku, a przed 1896 r.

Szereg grobowców, pierwszy po prawej grobowiec nr 1. Fot. Bogdan Piechowiak (1987 r.)

Grobowiec Bukowieckich (2). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 3. Grobowiec rodziny Zapałowskich

Istniał przed 1867 r. Pochowano w nim członków rodziny Zapałowskich. Prawdopodobnie przebudowany w 1888 roku, po śmierci Antoniego Zapałowskiego (ok. 1817-1888).

Najbardziej znanym członkiem tej rodziny był Antoni Zapałowski. W 2. połowie XIX w. był rendantem kasy miejskiej, członkiem wielu stowarzyszeń i organizacji działających na rzecz podniesienia miasta pod względem gospodarczym i kulturalnym.

Grobowiec Zapałowskich (3). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 4. Grobowiec rodzin Majewskich i Czechowiczów

Istniał przed 1867 rokiem jako grobowiec Majewskich. W późniejszym czasie prawdopodobnie przebudowany.

Grobowiec Majewskich i Czechowiczów. Fot. archiwalna.

Grobowiec Majewskich i Czechowiczów (4). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 5. Grobowiec rodziny Daszkowskich

Pochowano w nim m.in. Antoniego i Teofilę Daszkowskich. Istniał przed 1867 rokiem.

Grobowiec Daszkowskich (5). Fot. archiwalna.

Grobowiec Daszkowskich (5), fot. M. M. (2020 r.)

Nr 6. Grobowiec rodziny Średnickich

Istniał przed 1867 rokiem.

Grobowiec Średnickich (6). Fot. archiwalna.

Grobowiec Średnickich (6). Fot. M. M. (2012 r.)

Grobowiec Średnickich (6). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 7. Grobowiec rodziny Wasilewskich

Istniał przed 1867 rokiem.

Grobowiec Wasilewskich (7). Fot. archiwalna

Grobowiec Wasilewskich (7). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 8. Grobowiec rodziny Strahlerów

Istniał przed 1867 rokiem.

Grobowiec Strahlerów (8). Fot. archiwalna.

Grobowiec Strahlerów (8). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 9. Grobowiec rodziny Piątkowskich i Molińskich

Istniał przed 1867 rokiem jako grobowiec rodziny Piątkowskich. W późniejszym czasie prawdopodobnie przebudowany.

Grobowiec Piątkowskich i Molińskich (9). Fot. archiwalna.

Grobowiec Piątkowskich i Molińskich (9). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 10. Grobowiec rodziny Gozimirskich

Istniał przed 1867 rokiem.

Grobowiec Gozimirskich (10). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 11. Grobowiec rodziny Osmólskich

Istniał przed 1867 rokiem.

Po lewej pozostałości grobowca Boniarskich, po prawej miejsce po grobowcu Osmólskich (12 i 11). Fot. M. M. (2012 r.)

Miejsce grobowców Boniarskich oraz Osmólskich (12 i 11). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 12. Grobowiec rodziny Boniarskich

Istniał przed 1867 rokiem.

Grobowiec Boniarskich (12). Fot. M. M. (2012 r.)

Nr 13. Grobowiec nieznanej rodziny

Powstał po 1867 roku.

Grobowiec nieznanej rodziny (13). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 14. Grobowiec Salomei z Dembińskich Frezy

Powstał po 1867 roku.

Grobowce 14-17. Fot. B. P. (1987 r.). Opr. M. M.

Grobowiec Salomei z Dembińskich Frezy (14). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 15. Grobowiec rodzin Świątkowskich i Gerszewskich

Powstał po 1867 roku.

Grobowiec Świątkowskich i Gerszewskich (15). Fot. B. P. (1987 r.)

Grobowiec Świątkowskich i Gerszewskich (15). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 16. Grobowiec nieznanej rodziny

Powstał po 1867 roku.

Grobowiec nieznanej rodziny (16). Fot. B. P. (1987 r.)

Grobowiec nieznanej rodziny (16). Fot. M. M. (2012 r.)

Nr 17. Grobowiec rodziny Lehmanów oraz Stanisława Folarzyńskiego

Powstał w 1884 roku. W 1902 roku przygotowano tutaj miejsce ostatniego spoczynku również dla Stanisława Folarzyńskiego (1877-1902).

Grobowiec Lehmanów i S. Folarzyńskiego (17). Fot. z lat 30. XX w.

Grobowiec rodziny Lehmanów i S. Folarzyńskiego (17). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 18. Grobowiec rodziny Lewandowskich

Powstał po 1867 roku.

Grobowiec Lewandowskich (18). Fot. B. P. (1987 r.)

Grobowiec Lewandowskich (18). Fot. M. M. (2020 r.)

Poza zwartym szeregiem grobowców zachowały się dwa obiekty wolnostojące:

Nr 19. Grobowiec nieznanej rodziny

Powstał po 1867 roku.

Grobowiec nieznanej rodziny (19). Fot. M. M. (2020 r.)

Nr 20. Grobowiec rodziny Głogowskich

Ufundowany został przez Adama Głogowskiego zmarłego w 1910 roku jako mauzoleum dla niego i jego żony, Walentyny z Bukowieckich. Wybudowano go około 1912 roku. W 1921 roku grobowiec zamieniono na kaplicę cmentarną. Jest to jedyny grobowiec zachowany w dobrym stanie.

Grobowiec Głogowskich (20). Fot. B. P. (1987 r.)

[autor: Marcin Moeglich]