Księży Kacerek to zwyczajowa nazwa położonego w centrum miasta stawu i jego otoczenia. Kacerek położony jest w pobliżu Rynku, nad rzeką Wełną, wzdłuż której prowadzi ścieżka (miejscami całkowicie zdegradowana). Na jej dwóch biegunach usytuowane są: dawny dom opata (siedziba Muzeum Regionalnego) oraz skrzyżowanie rzek Wełny i Nielby. Księży Kacerek jest pozostałością dawnego akwenu, który w źródłach historycznych z XVI-XVIII wieku występuje pod nazwą „Jeziorko”, „Jeziorko Miejskie” itp. Jeziorko miało powierzchnię ok. 3 ha i wyznaczało granicę pomiędzy miastem a opactwem. W 2. poł XIX wieku i pierwszych dziesięcioleciach XX wieku przeprowadzono w tym rejonie prace melioracyjne, które przyczyniły się do obniżenia stanu wody. Z dawnego Jeziorka Miejskiego pozostał tylko staw i rozlewiska, częściowo zagospodarowane na przestrzeń ogrodowo-parkową. Zapewne wtedy właśnie nazwę „Jeziorko” zastąpiono na „Księży Kacerek”.
Księży Kacerek w Wągrowcu (2015 r.)
Rdzeń nazwy (kacerz, kacerek)
W ujęciach słownikowych słowo kacerek jest przytaczane pod hasłem kacerz, co w pierwszym znaczeniu tego wyrazu znaczy: odstępca religijny, odszczepieniec, heretyk, niewierny, infidelis, haereticus. Kacerek, jako zdrobnienie, niekoniecznie musi jednak oznaczać „małego kacerza”, ponieważ nie jest to jedyne znaczenie tego słowa. Kacerek to również określenie narzędzia rybackiego. Aleksander Brückner pisał, że kacerz, ‘sak, co nim ryby łowią’, z niem. Käscher, czes. keser, keserek, lit. keszerys; »kacerek na raki«, ‘płytki worek na obręczu i kiju’. Określenie słowem kacerek narzędzi służących do połowu ryb wydaje się przybliżać nas do kontekstu jego użycia w wągrowieckiej nazwie. Wciąż jednak nie jest to satysfakcjonujące wyjaśnienie jej pochodzenia. W dalszych poszukiwaniach pomocny okazuje się „Słownik języka polskiego” z 1902 r. gdzie słowo kacer, kacerz, wyjaśniono przywołując jego synonimy: błotna dziura, kaczy dół. Definicja przywołana przez autorów słownika z 1902 roku pozwala wysnuć przypuszczenie, że nazwa „Księży kacerek” związana jest z gwarowym określeniem „błotnej dziury” – nieznacznego zagłębienia wodnego. Wydaje się to tym bardziej prawdopodobne, że wśród toponimów zarejestrowanych przez S. Kozierowskiego nazwa Kacerek wystąpiła jako określenie stawu w Niszczewicach na Kujawach.
Dlaczego kacerek jest „księży”?
Wspomniany akwen (Jeziorko, Jezioro Miejskie) sąsiadował z terenami należącymi do parafii farnej, bezpośrednio przylegając do gruntów, na których zbudowano plebanię. Jeziorko było w pewnym sensie związane z „gospodarstwem domowym” miejscowego księdza. Trudno wątpić w to, że ogród usytuowany przy budynku plebanii nie miał swego przedłużenia w postaci odpowiednio zagospodarowanego odcinka pobrzeża akwenu. Warto też zwrócić uwagę, że już w najstarszym dokumencie dotyczącym Wągrowca (1381 r.) wzmiankowano o prawie proboszcza do połowu ryb na wodach płynących i stojących zlokalizowanych pomiędzy jeziorami Durowskim i Łęgowskim – więc również na wodach Jeziora Miejskiego. Wspomniane wyżej okoliczności były wprawdzie wystarczającym argumentem dla zastosowania określenia dzierżawczego „księży”, jednak zestawienie z wyrazem „kacerek” wskazuje, że nazwa powstała dopiero po osuszeniu części jeziora. Trudno wątpić w to, aby zapobiegliwi proboszczowie zaniechali przeprowadzenia adaptacji gruntu, pozyskanego w wyniku spadku poziomu wód, dla własnych potrzeb.
Wnioski
Nazwa Księży Kacerek powstała prawdopodobnie w XIX lub XX w., po obniżeniu poziomu wody w dawnym Jeziorku Miejskim. Na przyswojenie nowej nazwy w okresie po zmniejszeniu powierzchni wody wskazuje również określenie „kacerek”, gdyż wyraz ten odnosił się do zbiorników o niewielkiej powierzchni (według słownika z 1902 roku kacer, kacerz, to błotna dziura, kaczy dół). Warto też zwrócić uwagę, że redukcja powierzchni wody powodowała, iż wcześniejsza nazwa traciła rację bytu (trudno było nadal nazywać staw jeziorem). Określenie „księży” odnosi się z kolei do proboszczów kościoła farnego, którzy w pobliżu posiadali plebanię. Urządzony na zapleczu plebanii ogród sięgał do brzegu akwenu, a po obniżeniu poziomu wody duchowni prawdopodobnie podjęli trud zagospodarowania części pozyskanego w ten sposób gruntu.
Mapka: Na współczesną mapę naniesiono jasnoniebieskim kolorem zasięg Jeziorka (Jeziora Miejskiego) oraz jego nieistniejących obecnie: dopływu (północna gałąź Wełny) i północnego odpływu – opr. na podstawie danych z mapy z lat 30. XIX wieku.
*
Aktualnie zielona enklawa w centrum miasta wciąż pozostaje słabo zagospodarowana a przejście tędy „suchą nogą” przez znaczną część roku jest niemożliwe. Szkoda, gdyż jest to przestrzeń umożliwiająca komunikację (pieszą i rowerową) pomiędzy Rynkiem a tą częścią miasta, w której skupione są najznaczniejsze wągrowieckie zabytki (budynek „opatówki” – obecnie siedziba muzeum, klasztor pauliński, kościół farny, budynek I LO).
[Autor: Marcin Moeglich, 2015 r.]