GROBOWIEC POWSTAŃCÓW WIELKOPOLSKICH

W 1927 r. władze wągrowieckiego Towarzystwa Powstańców i Wojaków podjęły inicjatywę budowy grobowca Powstańców Wielkopolskich, który miał być usytuowany na cmentarzu nowofarnym. Podjęcie decyzji w tej sprawie było związane ze zbliżającą się 10. rocznicą zrywu powstańczego. Zwrócono wówczas uwagę, że polegli w walce za wyzwolenie Ojczyzny spoczywają w mogiłach rozproszonych na terenie całej nekropolii. Wskazano, że ofiara życia złożona przez powstańców, winna zostać uhonorowana poprzez budowę monumentalnego grobowca. Miał to być trwały symbol Odrodzenia Rzeczypospolitej – swoisty kamień węgielny położony pod budowę niepodległej, suwerennej Polski a także – sformułowane w tym samym sensie – przesłanie dla przyszłych pokoleń.

Polegli

Powstanie Wielkopolskie rozpoczęło się 27 grudnia 1918 r. w Poznaniu. Kilka dni później (30 XII 1918 r.) Polacy przejęli Wągrowiec. Pomimo podjętej przez powstańców akcji rozbrojenia stacjonującego tutaj oddziału wojsk niemieckich, zajęcie miasta odbyło się bez ofiar. Szybko zorganizowano na tym terenie polską administrację. Wągrowiec stał się jednym z ważniejszych ośrodków na bezpośrednim zapleczu Frontu Północnego. Od 27 XII 1918 r. do listopada 1919 r. Front Północny był najbardziej krwawym odcinkiem walk powstańczych (poległo tutaj 814 osób, co stanowiło ok. 50 % strat poniesionych w całym powstaniu). Najliczniejszą grupę wśród poległych stanowili ochotnicy w wieku od 18 do 25 lat.

Pierwszym poległym wągrowieckim Powstańcem Wielkopolskim był Michał Rajewicz, który zginął w wyniku ostrzału samolotowego na Rynku w Budzyniu 7 I 1919 r. W walkach o Chodzież zginęli Mieczysław Cieplucha i Franciszek Cytlak (8 I 1919 r.). Ciała poległych przetransportowano do Wągrowca 10 I, a następnego dnia rano, w kościele poklasztornym, odbyły się uroczystości pogrzebowe. Trzech wyżej wymienionych poległych pochowano na cmentarzu przy ul. Skockiej w Wągrowcu.

Kolejnych poległych powstańców pochowano na nowym cmentarzu farnym przy ul. Gnieźnieńskiej. Według „Listy strat Powstańców Wielkopolskich 1918/1919” dotyczy to ok. 20 osób. Do tej grupy poległych należałoby włączyć dwie osoby wyróżnione na przedwojennej tablicy umieszczonej na grobowcu (Wojciech Dyczek, Franciszek Wiśniewski), wobec których trudno jest ustalić czas i okoliczności śmierci (brak jest takiej informacji w publikowanych zestawieniach poległych Powstańców Wielkopolskich).

Grobowiec

Sprawa budowy grobowca została przywołana we wrześniu 1928 r. Na łamach lokalnej prasy przedstawiono wkrótce projekt, przygotowany przez architekta miejskiego Hieronima Grochowicza. Realizacja całej inwestycji była uzależniona od środków finansowych pozostających w dyspozycji Komitetu Wykonawczego budowy grobowca. Część funduszy skierowały na ten cel Magistrat (1000 zł) i Starostwo (1000 zł). Znaczne sumy pozyskano od miejscowych firm, organizacji i osób prywatnych. W końcu wystąpiono też z apelem do społeczeństwa, aby zebrać brakujące 3000 zł. Pomimo problemów z zebraniem pełnej kwoty, zadecydowano o przystąpieniu do realizacji inwestycji.

Akcja budowlana została poprzedzona ekshumacją zwłok 17 powstańców z mogił zlokalizowanych w rożnych częściach cmentarza. Szczątki złożono do wspólnego grobu 23 marca 1929 r. Następnie rozpoczęto budowę grobowca, którego odsłonięcie zaplanowano na 16 czerwca 1929 r. Obszerną relację z tego wydarzenia zamieszczono na łamach lokalnej prasy.

Treść tablicy na grobowcu z 1929 r.

Za wolność Ojczyzny

w Powstaniu Wielkopolskiem 1918/1919

polegli ś.p.

porucznik¹ Mendoszewski Florian

st. podoficer Leon Bladowski

[st. szeregowiec]² Gruszka Piotr

[…]³ Błażejewski Kazimierz

Cieplucha Mieczysław⁴

Cytlak Franciszek⁵

Dyczek Wojciech

Jankiewicz Ignacy

Korcz Adam

Lis Kazimierz

Malicki Jan

Malinowski Władysław

Münschke Paweł

Rajewicz Michał⁶

Ruczkowski Antoni

Sabiński⁷

Skoracki Leonard

Smarzyk Franciszek

Wilczyński Adam

Wiśniewski Franciszek

Zniszczenie grobowca i odbudowa w nowej formie w 1948 r.

W 1939 r., po przejęciu władzy w Wągrowcu przez niemieckie władze okupacyjne, grobowiec powstańców został poddany rozbiórce. Do prac rozbiórkowych przymusowo skierowano polskich robotników. Grobowiec symbolizujący walkę o wolną Polskę został całkowicie zniszczony.

Gdy w 1946 r. w Wągrowcu wznowiło działalność Koło Związku Powstańców Wielkopolskich, za główne zadanie tej organizacji uznano wystawienie nowego grobowca.

Nowy grobowiec znacznie odbiegał pod względem formy od poprzednika z 1929 r. Uroczyste odsłonięcie tego obiektu odbyło się 1 XI 1948 r. W kronice ZBoWiD fakt ten skomentowano w następujących słowach: „Wzniesiony w 1929 roku pomnik powstańców zniszczył okupant hitlerowski w 10 lat po jego wybudowaniu i prawie po dziesięciu latach odbudowało go na nowo społeczeństwo wągrowieckie, dając w ten sposób wyraz swego patriotyzmu i ofiarności”.

Fundacja nowego grobowca w 1948 r. wiązała się z potrzebą przygotowania nowych tablic z wykazami poległych powstańców (tablice z wcześniejszego obiektu zostały zniszczone). Wszystko wskazuje na to, że treść tablic opracowano w oparciu o zestawienie opublikowane w 1932 r. w książce Palińskiego⁸. Prócz faktycznie spoczywających w tym miejscu powstańców, błędnie wskazano, że pogrzebano tutaj także następujące osoby:

Bączkowski Jan⁹, Błażejewski Leon, Chudziński Stanisław, Grzegorczyk Wojciech¹⁰, Jankiewicz Adam (tutaj zapewne pomyłka – zamienione imię, zamiast: Ignacy), Poznański Stanisław¹¹, Kempiński Bolesław, Skrzypczak Walenty, Wawrzyniak Ludwik, Wiśniewski Adam (tutaj zapewne pomyłka – zamienione imię, zamiast: Franciszek), Wróblewski Wacław, Zakęs Andrzej.

W opracowaniu wykorzystano m.in.:

„Gazeta Wągrowiecka”, nr 128, z 28 X 1928 r.

„Gazeta Wągrowiecka”, nr 71, z 18 VI 1929 r.

Paliński Piotr, Powiat wągrowiecki, Wągrowiec 1932.

Protokolarz Tow. Powstańców i Wojaków na Wągrowiec i Okolicę. Hasło Wolność, Wągrowiec 1924-1938.

Purczyński Władysław, Pomnik i grobowiec w hołdzie Powstańcom Wielkopolskim w Wągrowcu w 1926 r. i 1929 r., Wągrowiec 1997.

Purczyński Władysław, Społeczeństwo ziemi wągrowieckiej w dobie powstania wielkopolskiego i w walce o granicę wschodnią Rzeczypospolitej w latach 1918-1920, Wągrowiec 2008.

Sadłowski Piotr, Kronika Koła Miejskiego ZBoWiD w Wągrowcu, część II, Wągrowiec 1986.

Sadłowski Piotr, Kronika Koła Miejskiego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Wągrowcu, Wągrowiec 1980.

[opr. Marcin Moeglich]