Monumenta Fidei: Jakubowy Gród

Fragmenty treści wystawy MONUMENTA FIDEI – POMNIKI WIARY NA ZIEMI ŁEKNEŃSKO-WĄGROWIECKIEJ (2016 r.), CZĘŚĆ 3

[opracowanie: M. Moeglich]

ksiądz JAKUB WUJEK Z WĄGROWCA

Ksiądz Jakub Wujek w najwcześniejszych dokumentach podkreślał swój związek z rodzinnym miastem podpisując się: Wągrovitius. Później nazwisko to odmieniane było w rożnych postaciach: Vangrowecz, Vangrovicius, ale również Wuiecus, Wuykus. W Katalogu Kolegium Rzymskiego, gdzie pobierał nauki w 1567 r., podpisał się jako Jacobus Polonus.

KALENDARIUM

1541 – urodził się Jakub Wujek, syn wągrowieckiego piwowara, ławnika miejskiego Macieja Wujka

1551-1555 – początki edukacji w Wągrowcu

1555 – wyjazd na Śląsk w celu kontynuowania nauki – 14 lat

1557 – powrót do Wągrowca – 16 lat

1558-1559 – studia na Akademii Krakowskiej, zakończone uzyskaniem tytułu bakałarza. – 17-18 lat

1559 – podjęcie pracy nauczycielskiej w szkole biskupa kujawskiego, ks. Jakuba Uchańskiego.- 18 lat

1562-1565 – wyjazd do Wiednia. Kontynuacja nauki w kolegium jezuickim oraz opieka nad bratankami arcybiskupa Jakuba Uchańskiego – 21-24 lata

1565 – podjęcie decyzji o wstąpieniu do Towarzystwa Jezusowego. Wyjazd do Rzymu i złożenie ślubów zakonnych.- 24 lata

1567 – ukończenie studiów teologicznych w Kolegium Rzymskim.-26 lat

1567-1571 – powrót do Polski. Nauka i praca w kolegium jezuickim w Pułtusku.- 26-30 lat

1570 – Wydanie pierwszej samodzielnej publikacji: „Iudicium albo rozsądek niektórych katolików o Confessiej sędomierskiej, roku 1570 wydanej”.-29 lat

1571-1578 – Rektor i budowniczy kolegium jezuickiego w Poznaniu.-30-37 lat

1573 – Wydanie pierwszej części jednego z ważniejszych dzieł ks. J. Wujka: „Postylli katolickiej”.

-33 lata

1578-1579 – pierwszy rektor kolegium jezuickiego w Wilnie (kolegium zostało wkrótce przekształcone w Akademię Wileńską). – 37-38 lat

1579-1584 – pobyt w Siedmiogrodzie. Założenie prowincji jezuickiej i kolegium w Koloszwarze (Kolozsvár , Kluż). -38-43 lata

1584 – powrót do Polski. Rozpoczęcie prac nad przekładem Biblii. Wizytator domów Towarzystwa Jezusowego. -43 lata

1587-1589 – wiceprowincjał jezuitów w Siedmiogrodzie.-46-48 lat

1589 – powrót do Polski. Wszechstronna działalność organizacyjna i pisarska. – 48 lat

1593 –  publikacja naukowo-krytycznego wydania Nowego Testamentu. – 52 lata

1594 – publikacja Nowego Testamentu i „Psalmów Dawidów”. – 53 lata

1595-1596 – wiceprowincjał w Siedmiogrodzie. – 54-55 lata

1597 – powrót do Polski. – 56 lat

27 lipca 1597 – ks. Jakub Wujek umiera w Krakowie.

1599 – publikacja pełnego przekładu Biblii „wujkowej”.

WĄGROWIEC W CZASACH KS. JAKUBA WUJKA

W XVI wieku Wągrowiec dynamicznie rozwijał się gospodarczo, demograficznie i kulturalnie. Miasto pozostawało w tym czasie pod zwierzchnością opatów cysterskich miejscowego klasztoru, którzy wydawali przywileje dla kolejnych powstających cechów rzemieślniczych. Największe znaczenie miały cechy sukienniczy i piwowarski. Jednym z wągrowieckich piwowarów był Maciej Wujek, wielokrotnie wybierany przez społeczność miasta do władz samorządowych, gdzie pełnił funkcję ławnika.

*

Życie gospodarcze miasta skupiało w przestrzeni rynku. Tutaj odbywały się targi i jarmarki, a w sąsiedztwie ratusza, w budynku wagi miejskiej, przechowywano wzory obowiązujących miar i wag. W parterowej części ratusza znajdowały się kramy i jatki dzierżawione przez miejscowych rzemieślników i kupców. Ratusz był również miejscem urzędowania władz samorządowych. Miejskie sądownictwo należało do burmistrza i wójta. Zasądzone wyroki egzekwowano najczęściej przy pręgierzu stojącym przed ratuszem. Surowsze kary (włącznie z karą śmierci) wymierzano przy granicy miasta, w miejscu gdzie stała szubienica.

*

W XVI wieku wzrastająca liczba mieszkańców wpłynęła na dalszy rozwój urbanistyczny miasta. W północnej jego części rozwinęło się przedmieście o nazwie Smolary (rejon dzisiejszych ulic Kolejowej, Cysterskiej i Poznańskiej), zaś w części wschodniej – przemieście Bielawy (obszar otaczający cmentarz starofarny). Na Bielawach założono w tym czasie nowy cmentarz i wkrótce zbudowano na nim kościółek pod wezwaniem Wszystkich Świętych (1588 rok).

*

Przestrzenią życia duchowego i religijnego był przede wszystkim kościół pw. św. Jakuba Apostoła (fara). W XVI wieku świątynia uległa gruntownej przebudowie i rozbudowie, uzyskując bryłę, która w podstawowym swym kształcie przetrwała do dnia dzisiejszego. Dzięki ofiarności parafian stopniowo uzupełniano wyposażenie wnętrza świątyni. Wśród darczyńców był między innymi ks. Jakub Wujek, który uposażył jeden z wągrowieckich ołtarzy (pod wezwaniem Świętego Krzyża).

*

W czasie gdy młody Jakub Wujek opuszczał rodzinne miasto, by podjąć naukę na Śląsku, w klasztorze miały miejsce ważne wydarzenia. Były one związane z uchwałą polskiego sejmu, która do wielkopolskich klasztorów cysterskich nakazywały wprowadzenie polskich zakonników w miejsce istniejących dotąd konwentów niemieckich. Gdy w 1553 roku zmarł ostatni opat niemiecki, niemieccy mnisi opuścili Wągrowiec. Pierwszym polskim opatem został mianowany przez króla Andrzej Dzierżanowski herbu Gozdawa. „Polonizacja” klasztoru zaważyła na wprowadzeniu do ksiąg miejskich języka polskiego w miejsce obowiązującej dotąd łaciny.

BIBLIA WUJKOWA

Pierwsze próby przekładu fragmentów Pisma Świętego na język polski podejmowano już w średniowieczu (np. Psałterz floriański z końca XIV wieku, Biblia królowej Zofii z połowy XV wieku). Pełne tłumaczenia Biblii pojawiły się jednak dopiero w XVI stuleciu. Najwcześniej wydano drukiem katolicką „Biblię Leopolity” (1561 rok). Wkrótce później ukazały się dwie kolejne wersje przekładu, przygotowane przez przedstawicieli wyznań reformowanych: „Biblia brzeska” (1563 rok) i „Biblia nieświeska” (1572 rok).

*

W latach 80. XVI wieku polscy jezuici podjęli decyzję o  opracowaniu nowego przekładu Biblii. To trudne i odpowiedzialne zadanie zostało powierzone ks. Jakubowi Wujkowi. Podstawą tłumaczenia była Biblia łacińska (Wulgata), lecz wągrowczanin posiłkował się również innymi dostępnymi wersjami językowymi (m.in. grecką i hebrajską). Ksiądz Wujek ponad dosłowne tłumaczenie przedkładał oddanie sensu poszczególnych fragmentów i dążył do tego, aby jego przekład „własnością y gładkością Polskiej mowy z każdym przyszłym zrównał, y prawdą a szczyrością wykładu wszystkie inne celował”.

Prace nad przekładem Biblii trwały kilkanaście lat. Pierwszy ich etap zakończył się w 1593 roku, gdy wydano drukiem  „wujkowy” Nowy Testament. W kolejnym roku opublikowano jego poprawioną wersję oraz psalmy („Psałterz Dawidów”).

*

Ks. Jakub Wujek, mimo iż wywiązał się z zadania i przygotował całościowy przekład Biblii, nie doczekał jego publikacji. Zmarł w Krakowie w 1597 roku. Po jego śmierci przez dwa lata trwały jeszcze prace komisji cenzorów, którzy gruntownie zrewidowali oryginalny tekst „wujkowy”. Pierwsze wydanie Pisma Świętego w przekładzie wągrowczanina wyszło w 1599 roku w Krakowie, pod pełnym tytułem: „Biblia to jest Księgi Starego y Nowego Przymierza według Łacińskiego przekładu starego, w kościele powszechnym przyjętego, na Polski ięzyk z nowu z pilnością przełożone, z dokładaniem textu Żydowskiego y Greckiego, y z wykładem Katholickim, trudnieyszych miejsc, do obrony wiary swiętej powszechnej przeciw kacerstwóm tych czasów należących: przez D. Iakuba Wuyka z Wągrowca, Theologa Societatis Iesu”.

Biblia „wujkowa” obowiązywała w polskim Kościele rzymskokatolickim do połowy XX w. Przez ponad trzy i pół wieku dzieło ks. Jakuba Wujka wywierało znaczny wpływ na kształtowanie się języka polskiego.

ŚWIĘTY JAKUB APOSTOŁ – PATRON FARY I WĄGROWCA

Św. Jakubowi jest poświęcony ołtarz główny (z ok. 1595 r.). Postać tego świętego została wyobrażona na jednej ze zdobiących go  rzeźb. Niegdyś w centralnej części ołtarza znajdował się  obraz z wizerunkiem św. Jakuba, jednak w XIX w. był już tak zniszczony, że w jego miejsce zakupiono inny – z przedstawieniem Trójcy Świętej. Ten również nie przetrwał – zapewne uległ zniszczeniu w okresie II wojny światowej, gdy był zdeponowany w jednym z warszawskich warsztatów konserwatorskich. Po wojnie stał się on inspiracją dla Leona Wróblewskiego, który namalował nowy obraz o tej samej tematyce.

Z późniejszych czasów pochodzi rzeźba św. Jakuba umieszczona we wnęce nad wejściem do zachodniej kruchty kościoła. Została ona wykonana przez wrocławskiego artystę Paula Schulza w 1911 r. Ponadto w XXI w. wyposażenie kościoła wzbogaciła pełnopostaciowa rzeźba autorstwa artysty Romana Czeskiego.

KOŚCIÓŁ PW. ŚW. JAKUBA APOSTOŁA W WĄGROWCU

22 grudnia 1381 roku opat łekneński Ewerhard nadał proboszczowi wągrowieckiemu, księdzu Piotrowi, uposażenie w ziemię i prawo do określonych dochodów. Jest to pierwsza wzmianka o istniejącym tutaj kościele, a zarazem najwcześniejsza informacja na temat miasta.

*

Wągrowiecką świątynię wzniesiono pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła. Początkowo był to kościół drewniany. W późniejszym okresie budynek został przebudowany w stylu gotyckim. Murowany kościół powstawał w kilku etapach. Najwcześniej wybudowano prezbiterium i przylegającą do niego kaplicę oraz najprawdopodobniej nawę główną (XV w. lub początek kolejnego stulecia). W drugiej połowie XVI w. powstały nowe mury obwodowe, przy których prace prowadził mistrz Piotr z Szamotuł. Jako budulec wykorzystano wówczas gliniane cegły, a także ciosy kamienne pochodzące z rozbiórki budynków ze zniszczonego klasztoru w Łeknie. Kolejnym etapem budowy było wykonanie gotyckich sklepień, które ukończono pod koniec XVI w. W tym samym czasie przebudowano kaplicę różańcową.

*

W dawnym mieście ważną rolę spełniały bractwa i cechy rzemieślnicze. Prócz innych zadań, członkowie cechów byli   zobowiązani do opieki nad świątynią. W nawach kościoła znajdują się szafki cechowe, w których przechowywano dary na rzecz kościoła, depozyty oraz przedmioty wykorzystywane podczas uroczystości kościelnych.

*

Ciekawostki

Na zewnętrznych ścianach kościoła, można zauważyć niewielkie miseczkowate zagłębienia w cegłach. Jest to typ niewyjaśnionych dotąd śladów spotykanych na późnogotyckich kościołach w Wielkopolsce, Ziemi Lubuskiej, Pomorzu Zachodnim i w Szwecji. Istnieje kilka koncepcji dotyczących ich przeznaczenia. Najbardziej prawdopodobna jest teoria, według której zagłębienia w cegłach są śladem po krzesaniu ognia tzw. świdrem ogniowym. Inną ciekawostką są dwie „kule armatnie” wmurowane w zewnętrzną, południową ścianę kościoła dla upamiętnienia najazdu wojsk szwedzkich na Polskę w latach 1655-1660 (tzw. „potop szwedzki”).

KAPLICA RÓŻAŃCOWA

7 października 1571 roku, w bitwie morskiej pod Lepanto, flotylla Ligi Świętej pokonała armadę turecką. Zwycięstwo zostało przypisane wstawiennictwu Matki Bożej. Papież Pius V ogłosił 7 października dniem święta Matki Bożej Zwycięskiej, a w 1573 r. kolejny papież, Grzegorz XIII, zmienił nazwę na Święto Różańca (Matki Bożej Różańcowej). Wkrótce zaczęły powstawać kolejne bractwa różańcowe. Bractwo wągrowieckie powstało ok. 1590-1592 roku. Przywilejem jego członków była opieka nad nową, piękną kaplicą w kościele farnym.

Kaplica usytuowana na południe od prezbiterium kościoła farnego była początkowo poświęcona św. Walentemu. Po przebudowie (pod koniec XVI wieku) oddano kaplicę pod patronat Matki Bożej Różańcowej. Wkrótce strop i ściany pokryto barwną polichromią i fundowano nowy ołtarz.

Wągrowiecki wizerunek św. Andrzeja Świerada

Jednym z bardziej intrygujących malowideł w wągrowieckiej kaplicy jest wizerunek św. Andrzeja Świerada, pustelnika z X wieku, uznawanego za pierwszego polskiego świętego. Postać tego świętego spopularyzował jezuita Piotr Skarga, który w 1579 roku opublikował „Żywot S. Jędrzeja Polaka pustelnika, Zorardka abo Zorawka nazwanego”. Polscy jezuici starali się powiązać tę postać z dynamicznie zyskującą na popularności tematyką różańcową. Należy podkreślić, że dominujące do dziś w związku z Różańcem motywy ze św. Dominikiem upowszechniły się dopiero w XVII wieku, a więc już po powstaniu wągrowieckich polichromii. Zapewne wizerunek św. Andrzeja Świerada został wprowadzony na malowidło z inspiracji poznańskich jezuitów, którzy utrzymywali w tym czasie żywe kontakty z Wągrowcem i miejscowym klasztorem cystersów.

Obraz św. Walentego

Obecnie obraz św. Walentego umieszczony jest w ołtarzu bocznym stojącym w prezbiterium kościoła. Ten XVI-wieczny wizerunek pierwotnie zdobił kaplicę boczną (przed jej przebudową i poświęceniem Matce Bożej Różańcowej). Obraz ten uznawany był za cudowny. W wizytacjach kościelnych wzmiankowano: „obraz św. Walentego, łaskami słynący, jako z różnych zaświadczeń ludzi w metrykach zapisanych, z dawna okazuje się.”

KLASZTOR I KOŚCIÓŁ KLASZTORNY

Wkrótce po założeniu w Wągrowcu miasta, cystersi łekneńscy rozpoczęli tutaj budowę nowego klasztoru. Prace konstrukcyjne trwały około stu lat i zakończyły się w 1493 roku, gdy w kościele klasztornym dokonano poświęcenia ołtarza głównego. Najznakomitszy rozkwit klasztoru przypada na 2. połowę XVI wieku i 1. połowę kolejnego stulecia. Wśród wągrowieckich zakonników wyróżnił się m.in. Adam z Wągrowca, uznawany dziś za jednego z najciekawszych twórców muzyki organowej polskiego baroku. W klasztorze odbywały się w tym czasie zjazdy kapituły, prowadzono szkołę i gromadzono zbiory biblioteczne. Zainteresowania kulturalne zakonników oddziaływały na wągrowieckie mieszczaństwo, np. ścisłe związki utrzymywał z klasztorem ks. Jakub Wujek, tłumacz Pisma Świętego na język polski.

*

Pomyślny rozwój Wągrowca załamał się w drugiej połowie XVII wieku, po potopie szwedzkim.  W kolejnym stuleciu miasto zostało dotknięte klęskami, które doprowadziły do jego głębokiego upadku. W tym czasie, w 1747 roku, spłonął klasztor wraz z cysterską świątynią. Kościół po odbudowie zyskał nową (barokową) formę, jednak w stosunku do wcześniejszego (gotyckiego) założenia został on znacznie zmniejszony.

W wyniku rozbiorów, Wągrowiec znalazł się w granicach Prus. Nowy władca tych ziem, król pruski, przeprowadził konfiskatę dóbr klasztornych, przejmując Wągrowiec na własność. Po ostatecznej likwidacji konwentu w zabudowaniach pocysterskich zorganizowano sąd i więzienie. Jedynie kościół zachował częściowo swoją dawną funkcję, stając się świątynią parafialną.

W okresie okupacji niemieckiej, w latach 1939-1945, kościół został zamknięty dla wiernych.  W jego wnętrzu urządzono magazyny. W ostatnich dniach okupacji żołnierze niemieccy wzniecili pożar, który zniszczył budynki poklasztorne. Po wojnie podjęto trud ich odbudowy. Przez kilka dziesięcioleci mieścił się w nich dom zasłużonego kapłana. Obecnie obiekty pocysterskie ponownie pełnią funkcję klasztoru, od 2013 roku znajdują się one pod opieką ojców paulinów.

WĄGROWIECKA MADONNA

Większość zabytkowego wyposażenia kościoła klasztornego uległa zniszczeniu w styczniu 1945 roku w pożarze wywołanym przez żołnierzy niemieckich.  Spaliły się wówczas m.in. wszystkie ołtarze boczne, bogato rzeźbione stalle, ambona i organy. Zaginęła również wągrowiecka Pieta, opisana przez prof. Andrzeja M. Wyrwę jako „jedna z piękniejszych rzeźb tego typu na ziemiach polskich, łącząca realistyczne przedstawienie anatomii człowieka i psychiki ludzkiej”.

Z wojennej pożogi ocalała rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem. Została ona wykonana z drewna lipowego w słynnym, toruńskim warsztacie św. Wolfganga ok. 1500 roku. Przed wybuchem wojny rzeźba była umieszczona w jednym z ołtarzy bocznych. Niejasne są okoliczności, które przyczyniły się do jej ocalenia z pożaru. Według jednych relacji została ona w okresie okupacji niemieckiej przeniesiona do kościoła w Łeknie, skąd wróciła później do odbudowanego kościoła klasztornego, według innych rzeźbę ukryto w czasie wojny w Wągrowcu. Na archiwalnych fotografiach „Wągrowieckiej Madonny” widoczne są, obecnie zaginione, insygnia: korona i berło Matki Bożej oraz korona i jabłko Dzieciątka. W 2014 roku ojcowie paulini przekazali rzeźbę do renowacji. Po przeprowadzeniu zabiegów konserwatorskich „Wągrowiecka Madonna” została umieszczona w ołtarzu głównym kościoła klasztornego.

DEWOCJONALIA

Jednym z materialnych przejawów religijności dawnych mieszkańców Wągrowca, są dewocjonalia (np. medaliki i krzyżyki), niekiedy odkrywane podczas badań archeologicznych.  W ostatnich latach w wyniku badań prowadzonych przez Muzeum Regionalne w Wągrowcu pozyskano kilkadziesiąt obiektów tego typu, najwięcej w sąsiedztwie fary.

OKUCIA KSIĄG

W dawnych czasach książki były wyrobem luksusowym, a ich oprawy wykonywano z najwyższą dbałością. Książki oprawiano najczęściej w deski obciągnięte skórą. Kodeksy o wyjątkowym znaczeniu (np. Biblie, ewangeliarze, księgi liturgiczne) były bogato zdobione. W oprawach często występowały elementy wykonane z metalu, np. metalowe klamry spinające księgi, które zabezpieczały je przed odkształceniem. Przed zniszczeniem i wycieraniem się skórzanych opraw chroniły specjalne okucia na rogach ksiąg i guzy umieszczane na środku okładki lub w rogach. Wiele takich elementów pozyskano w trakcie badań archeologicznych prowadzonych w otoczeniu klasztoru i fary w Wągrowcu.

PIECZĘCIE CYSTERSKIE

Pieczęć jest znakiem własnościowym i rozpoznawczym, który wyciska się za pomocą stempla (tłoka). Pieczęć stanowi zabezpieczenie nienaruszalności i wiarygodności dokumentu lub przedmiotu. Odciśnięcie pieczęci wymaga użycia dodatkowego nośnika (np. wosku lub laku). Kancelaryjna działalność wągrowieckich cystersów wymagała kilku rodzajów tłoków pieczętnych. Wśród nich zasadnicze znaczenie miały pieczęcie konwentu oraz opackie.