Czy w Wągrowcu był kiedyś “zamek”? Czy architekci dworu opata Dzierżanowskiego inspirowali się ryciną z dzieła Krescentyna? Czy w murach dzisiejszego muzeum został poczęty następca polskiego tronu? Oto kilka pytań związanych z historią budynku dzisiejszego Muzeum Regionalnego w Wągrowcu…
W szesnastym stuleciu – „złotym wieku” – Wągrowiec należał do grupy znakomitszych miast północnej Wielkopolski. Swoistą manifestacją takiego statusu ośrodka, była dbałość o stan budynków, uznawanych za „ważne wizerunkowo”. Były to przede wszystkim: ratusz na Rynku oraz siedziba opata klasztoru cystersów, właściciela miasta, przy dzisiejszej ulicy Opackiej.
Szlachecki rozmach
W 1553 roku władzę w klasztorze przejął Andrzej Dzierżanowski herbu Gozdawa. Pierwszy polski opat od początku z wielką determinacją realizował plan podniesienia rangi wągrowieckiego klasztoru i wprowadzenia go do grupy najznaczniejszych w Rzeczypospolitej. Inwestował więc w edukację zakonników oraz w poprawienie stanu dóbr klasztornych. Zbudował też okazałą siedzibę, dom opata, zaprojektowany zgodnie z aktualnymi wzorcami architektonicznymi. Najwyraźniej stary dom rezydujących wcześniej w Wągrowcu opatów niemieckich, nie spełniał jego oczekiwań i nie odpowiadał jego ambicjom. Wystawił więc nową siedzibę, lepiej trafiającą w gust polskiego szlachcica.
Dom „chędogi y dobrze obwarowany”
Zbudowana przez Andrzeja Dzierżanowskiego siedziba określana jest w źródłach jako „dom opata” lub „opactwo”, ale zdarzało się też, że nazywano ją „zamkiem”. To ostatnie wskazuje na dostrzegany przez ówczesnych walor obronny założenia. Nic w tym dziwnego, skoro dwór możnego szlachcica, czy też wywodzącego z tej warstwy feudała duchownego, winien być – jak pisał Piotr Krescentyn – „chędogi y dobrze obwarowany ku pożytkowi y też ku zdrowemu mieszkaniu”. Polski przekład tej księgi, zawierającej wskazówki dla planistów i architektów, ukazał się w 1549 roku a kilka lat później publikacja doczekała się reedycji. Nie ulega wątpliwości, że sugestie i uwagi tego autora miały znaczny wpływ na przygotowany niewiele później projekt wągrowieckiej siedziby opata Dzierżanowskiego.
Opis dworu
Uwagi Krescentyna i zamieszczoną w jego dziele rycinę można skonfrontować z opisem wągrowieckiego domu opata z 1620 roku. Na tej podstawie jest możliwa wstępna rekonstrukcja „zamku księdza opata wągrowieckiego”. Na wstępie wypada zaznaczyć, że siedziba opata nie była samotnie stojącym domem, lecz zespołem zabudowań, otoczonych solidnym parkanem lub murem. Do zabudowań opactwa należał okazały, reprezentacyjny dom, z dostawioną do niego wieżą, a także piekarnia, browar, stajnia i szereg innych budynków. W bezpośrednim otoczeniu były też ogrody i sady. Całe założenie dworskie zajmowało znaczną część dzisiejszej ulicy Opackiej.
Na teren opactwa można było dostać się przez furty i bramy z masywnymi wrotami, których otwarcie wymagało użycia kołowrotu. Jedna brama chroniła dostępu od północy, czyli od strony drogi rogozińskiej i przedmieścia. Druga brama skierowana była na południe, ku farze. Była przy niej komora dla „wrotnego”. Nieopodal, nad Jeziorkiem*, znajdowała się stajnia, którą z głównym podwórzem łączył zadaszony ganek, więc przybywający do opata goście, pozostawiwszy konie i zaprzęg stajennemu, mogli wygodnie podejść do głównego domu, nie zważając przy tym na warunki pogodowe.
Wybory i królewska wizyta
Główny budynek stał na naturalnym wzniesieniu, co wzmacniało wrażenie jego wielkości. Na parterze domu znajdowały się sale reprezentacyjne, zaś na piętrze – komnaty opata i gościnne. Najbardziej okazała była izba stołowa. Jej ściany pokrywało obicie z czerwonego sukna, okna zdobione były witrażami, a strop malowidłami. To w tej właśnie sali każdego roku zbierali się mistrzowie wągrowieckich cechów rzemieślniczych, aby przeprowadzić wybór władz samorządowych. Ustępującej radzie udzielano absolutorium i nominowano nową. Izbę stołową podziwiali nie tylko mieszczanie, ale również przybywający do Wągrowca dygnitarze świeccy i kościelni. Renesansową siedzibę opatów wągrowieckich odwiedził między innymi król Zygmunt III Waza. Wraz z małżonką, królową Anną, zatrzymał się tutaj 13 września 1594 roku. Jako niewiążące post scriptum można dodać, że niespełna 9 miesięcy później przyszedł na świat przyszły król Polski – Władysław IV (9 VI 1595).
*
Dziś dawny dom opata znacznie ustępuje realizacji Andrzeja Dzierżanowskiego. W ciągu wieków wielokrotnie ulegał przebudowom i był dostosowywany do pełnienia rozmaitych funkcji: budynku urzędowego, mieszkalnego, restauracji, a ostatecznie muzeum. W 2015 roku w związku z przewidywanym remontem, przeprowadzono sondażowe badania archeologiczne. Ich wyniki wskazują, że część murów dawnej siedziby opatów zachowała się do dnia dzisiejszego i jest wtopiona w bryłę budynku muzeum. Wyjaśnienie wielu kwestii z tym związanych wymaga przeprowadzenia dalszych, szczegółowych badań, ale już wstępne rozpoznanie nie pozostawia wątpliwości, że budynek „opatówki” i jego otoczenie należą do najcenniejszych skarbów z przeszłości miasta.
*Jeziorko lub Jeziorko Miejskie – nazwa akwenu oddzielającego Podklasztorze od miasta, którego pozostałością jest staw nazywany Księżym Kacerkiem. Nazwa „Jeziorko Miejskie” występuje w dokumentach jeszcze w XVIII wieku.
[Autor: Marcin Moeglich]