Monumenta Fidei: Cysterskie dziedzictwo

Fragmenty wystawy MONUMENTA FIDEI – POMNIKI WIARY NA ZIEMI ŁEKNEŃSKO-WĄGROWIECKIEJ (2016 r.), CZĘŚĆ 2

CYSTERSI

Zakon cystersów powstał w 1098 roku w Burgundii, na obszarze dzisiejszej Francji. Jego początki związane były z grupą zakonników benedyktyńskich, którzy założyli nowy klasztor w miejscu zwanym Cistertium (Citeaux). W poszukiwaniu nowych ideałów życia klasztornego cystersi nawiązali do zasad stworzonych kilkaset lat wcześniej przez św. Benedykta z Nursji. Głównym wyznacznikiem ich działań było hasło „módl się i pracuj” (ora et labora).

Zakonnicy cysterscy, ze względu na odmienny od benedyktynów habit, nazywani byli szarymi mnichami. Głoszone przez nich idee prędko zjednały im uznanie i popularność w całym Kościele i wśród fundatorów, którzy z zaangażowaniem wznosili dla nich klasztory w różnych częściach Europy.

Niespełna pół wieku po powstaniu zakonu, cystersi pojawili się na ziemiach polskich. Pierwsze klasztory szarych mnichów powstały w wielkopolskim Łeknie i małopolskim Jędrzejowie.

 

DOKUMENT FUNDACYJNY Z 1153 ROKU

Dokument fundacyjny klasztoru w Łeknie z 1153 roku  należy do wyjątkowych i najcenniejszych zabytków polskiego średniowiecza. Jest to najstarszy zachowany na ziemiach polskich oryginał dokumentu tego rodzaju. Do naszych czasów przetrwały aż trzy jego egzemplarze. Na jednym z nich zachowała się nawet oryginalna pieczęć arcybiskupa Jana. Przedstawiono na niej postać duchownego, siedzącego na tronie zdobionym głowami i łapami zwierzęcymi.

*

„W imię Świętej i Niepodzielnej Trójcy. Do wiadomości wszystkich katolików tak w przyszłości, jak i obecnie’, podaje się, że ‘Zbylut, obywatel Polski, przejęty miłością do tak czcigodnego przedsięwzięcia, z płonącym sercem i napełniony Bożą łaską, gwoli troski o pomnożenie chwały domu Bożego i o miejsce Jego mieszkania, dla przysporzenia sobie zasług oraz z pragnienia, by zostać zapisanym w księdze życia wespół ze sprawiedliwymi, powodowany głęboką wiarą, ofiarował z pokorą na chwałę Boga, Szafarza wszelkich dóbr i ku chwale Jego Rodzicielki oraz ku czci św. Piotra, część swojej wolnej ojcowizny (…). Zaprosił, przyjął godnie i osiedlił na tym miejscu osoby czcigodne, żyjące dla Chrystusa – cystersów”.

Fragmenty tłumaczenia dokumentu fundacyjnego Zbyluta, wg książki Andrzeja M. Wyrwy „Klasztory cysterskie w Łeknie i Wągrowcu”, Bydgoszcz 2010.]

KOŚCIÓŁ KLASZTORNY W ŁEKNIE

Kościół i klasztor w Łeknie powstawały w kilku etapach. Budowniczym pierwszego kościoła cysterskiego (oratorium, przed 1153 rokiem) był Zbylut z rodu Pałuków. Ten stosunkowo niewielki obiekt – dom modlitwy – służył cystersom przez ponad pół wieku. W tym czasie zakonnicy stopniowo przygotowali dla siebie pozostałe budynki klasztorne.

*

Kościół klasztorny został rozbudowany przez cystersów w 1 połowie XIII wieku. Rozebrano wówczas fasadę zachodnią oratorium i dobudowano nowy korpus budynku w kierunku zachodnim. W wyniku tych działań powstał pełnoplanowy, halowy kościół o długości ok. 42,5 m i szerokości ok. 14-14,6 m.

*

W XIV wieku zakonnicy byli zmuszeni podjąć prace reparacyjne, ponieważ fundamenty kościoła, postawione na niestabilnym podłożu, zaczęły osiadać. Przy ścianie północnej zbudowano wówczas potężne murowane przypory, które miały uchronić ją od destrukcji. Mimo podjętego wysiłku inwestycyjnego, budynek stopniowo tracił stateczność. W końcu doszło w Łeknie do katastrofy budowlanej. Upadek świątyni był najważniejszą przyczyną podjęcia decyzji o przeniesieniu klasztoru z Łekna do Wągrowca.

 

„KLASZTOREK” – KAPLICA CMENTARNA

Opactwo w Łeknie przetrwało do ostatniej dekady XIV wieku. Decyzją opata Tylmana przeniesiono je z Łekna do Wągrowca. Translokacja klasztoru była długotrwałym procesem, który rozpoczął się ok. 1392-1396 i trwał do 1493 roku. W tym czasie opactwo nazywano łekneńsko-wągrowieckim, a klasztor w Łeknie stopniowo schodził do rangi „dawnego opactwa” . Z upływem lat półwysep nad Jeziorem Łekneńskim zaczęto nazywać „Klasztorkiem”. Na gruzach dawnego kościoła zbudowano kaplicę cmentarną i założono cmentarz, które istniały jeszcze w XVII wieku.

Do czasów współczesnych po dawnych zabudowaniach klasztornych nie zachowały się na powierzchni żadne widoczne ślady. Dopiero wieloletnie prace Ekspedycji Archeologicznej IH UAM „Łekno”, kierowanej przez prof. Andrzeja Marka Wyrwę, przyczyniły się do rozszerzenia wiedzy na ten temat.

ROZWÓJ SIECI PARAFIALNEJ

Ewangelizacja szerszych warstw społeczeństwa była warunkowana regularnym i powszechnym dostępem do liturgii. Było to możliwe dopiero po wybudowaniu dostatecznej ilości kościołów parafialnych. O funkcjonowaniu takich świątyń na terenie dzisiejszego powiatu wągrowieckiego informują dopiero źródła z XIII wieku (najwcześniej wzmiankowano o parafiach w Tarnowie Pałuckim i w Łeknie).

Tarnowo Pałuckie

Kościół pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim należy do grupy najciekawszych zabytków architektury sakralnej w Polsce i jest uznawany za najstarszy zachowany w podstawowej bryle kościół drewniany na ziemiach polskich. Obecny budynek świątyni powstał wkrótce po 1373 roku, prawdopodobnie w związku z próbą przeprowadzenia w Tarnowie lokacji miejskiej. Jego wnętrze pokrywa barwna polichromia. Podczas prac archeologicznych prowadzonych we wnętrzu świątyni natrafiono na relikty wcześniejszego, XIII-wiecznego kościoła. Był to kościół parafialny zbudowany przez cystersów z Łekna i pozostający pod ich opieką duszpasterską.

Łekno

Pierwsza wzmianka o kościele parafialnym w Łeknie pw. św. Apostołów Piotra i Pawła pochodzi z 1246 roku. Pierwotnie był to zapewne budynek drewniany, który powstał z fundacji prywatnych właścicieli Łekna, rycerstwa z rodu Pałuków. W późniejszym czasie obiekt uległ przebudowie. W XV-XVI wieku zbudowano murowany  kościół w stylu późnogotyckim.