Tradycje wielkanocne

Święta Wielkanocne są najważniejszym wydarzeniem w kalendarzu chrześcijan. Przez wieki rozwinęły się wokół nich bardzo ciekawe zwyczaje i obrzędy pełne symboliki.

Niedziela Palmowa

Po czterdziestodniowym poście w Kościele katolickim rozpoczyna się czas świętowania. Jego początkiem jest Niedziela Palmowa zwana kwietną lub wierzbową .W tym dniu odbywają się uroczyste procesje z palmami wielkanocnymi, upamiętniające wjazd Jezusa do Jerozolimy, Zwyczaj ten sięga już IV wieku.

Wielkanocna palma

Przyniesionym do kościoła palmom przypisuje się nadzwyczajne właściwości np. lecznicze a nawet magiczne. W każdej wielkanocnej palmie powinna być gałązka wierzbowa, uznawana od niepamiętnych czasów za roślinę miłującą życie, ponieważ rośnie w każdych warunkach szybciej niż inne rośliny. W kościele katolickim jest ona symbolem zmartwychwstania i nieśmiertelności duszy. Do palmy wkłada się również bukszpan, tuję a także kwiaty suszone lub wykonane z bibuły. Na terenie Pałuk popularne są tzw. kropidła, w których podstawowym elementem są zioła: wrotyczu, kocanki, krwawnika, czy mchu układane naprzemiennie na gałązkach trzciny wodnej dodatkowo zdobione kwiatami z bibuły.

Przyniesionymi z kościoła poświęconymi palmami wykrapiano domostwa i obejścia. Wystawiano je podczas burzy, wkładano pod lemiesz podczas pierwszej orki czy pokruszone dodawano do karmy zwierzętom, aby chroniły je przed chorobami i pomorem.

Wielki Tydzień

Wraz z nastaniem Wielkiego Tygodnia domostwa powinny być już wysprzątane: pobielone ściany, przygotowane ozdoby wnętrz. Najbogatsze w obrzędy są trzy ostatnie dni tego Tygodnia czyli Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielka Sobota. Nabożeństwa odprawiane w tych dniach nazywamy Triduum Świętym, Wielkanocnym lub Paschalnym. W Wielki Czwartek „milkną kościelne dzwony”. Odprawiana jest Liturgia upamiętniająca ostatnią wieczerzę i ustanowienie Eucharystii. W Wielki Piątek praktykowane jest smaganie rózgami zaspanych domowników przez najstarszego członka rodziny co nazywane jest bożymi ranami. Na Pałukach wierzono, że mycie w strumieniu w poranek wielkopiątkowy zapobiega pękaniu skóry i odstrasza wszelkie choroby. Również w tym dniu rozbijano garnek z żurem. Dokonywano tego poza granicami wsi, aby w symboliczny sposób pozbyć się „uprzykrzonej” potrawy, która była głównym posiłkiem przez cały czterdziestodniowy post. W kościołach odbywa się czuwanie przy grobie pańskim. Dawniej tę posługę pełniła wyznaczona straż, nazywana w niektórych regionach Turkami.

W Wielką Sobotę praktykowana jest tradycja święcenia potraw, wywodząca się z judaizmu, nawiązująca do święta Paschy i ofiary składanej z baranka. Do niedawna ksiądz odwiedzał każdą miejscowość, gdzie w wybranym miejscu święcił pokarmy. Obecnie poświęcenie tzw. święconki odbywa się w wyznaczonych godzinach w kościołach. W koszyczku powinno  znajdować się: jajko, kawałek kiełbasy, chleb, babka, sól, a niekiedy chrzan. Od początku XX wieku pojawia się baranek z masła. Należy wspomnieć, że baranek jest symbolem zwycięstwa Chrystusa nad śmiercią. Zwyczaj ustawiania na wielkanocnym stole baranka z czerwoną chorągiewką wprowadził w XIV wieku papież Urban V.

W Wielką Sobotę w kościołach święci się ogień i wodę, którą dawniej należało przechowywać aż do Świąt Bożego Narodzenia. Wyświęcano nią pierwsze zboża służące do siewu, oraz ziemniaki podczas pierwszego sadzenia. Miało to uchronić plony przed zarazą i szkodnikami.

Jajko

Jajko jest symbolem odradzającego się życia. Dlatego w wielkanocnych tradycjach zajmuje szczególne miejsce. Kolorowe jajka możemy podzielić ze względu na rodzaje technik zdobienia.

Kraszanki to jajka barwione na jeden kolor za pomocą naturalnych surowców np. łusek cebuli, kory dębu czy oziminy a nawet pokrzywy. Są one popularne na terenie Wielkopolski.

Pisanki – jajka zdobione za pomocą wosku nakładanego w różne wzory a następnie barwione. Po wyschnięciu wosk jest ścierany pod wpływem ciepła. W miejscach gdzie był położony powstają jasne wzory.

Drapanki są jajkami zdobionymi za pomocą wydrapywania na nich wzoru specjalnym ostrym i cienkim narzędziem.

Oklejanki to jajka zdobione przyklejonymi kawałkami materiału, papieru czy innych często naturalnych elementów np. sitowia czy płatków kwiatów.

Pierwszy dzień świąt

Początek świętowania wyznacza pierwsza poranna Msza Święta nazywana rezurekcją.

Wielkanocne śniadanie rozpoczynano od dzielenia się ugotowanym jajkiem. W tym dniu dzieci otrzymują drobne prezenty od symbolicznego zajączka, które zostały wyłożone w gniazdkach robionych z mchu lub siana. Dawniej w świąteczne popołudnie odprawiano tzw. przywoływki. Zwyczaj ten polegał na wygłaszaniu przez grupy młodych chłopców dowcipnych oracji skierowanych do każdej dziewczyny mieszkającej w danej wsi. Przykładowy tekst przywoływek:

Niech się trzęsą wszystkie dziweki, zaczynamy przywoływki

Paragraf pierwszy:

U ogrodnika znajduje się tam dziewczyna. Piękna, urodna

                   Boga bojąca , chłopa pragnąca.

Dać ji fure r^uozgów i fase wody dla urody!

Niech się nie boji, bo Joś Konowół za nióm stoji!

On jóm wykupi. Talarkiem brzęknie aż jęknie[1].

Wielki Tydzień

Wraz z nastaniem Wielkiego Tygodnia domostwa powinny być już wysprzątane: pobielone ściany, przygotowane ozdoby wnętrz. Najbogatsze w obrzędy są trzy ostatnie dni tego Tygodnia czyli Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Wielka Sobota. Nabożeństwa odprawiane w tych dniach nazywamy Triduum Świętym, Wielkanocnym lub Paschalnym. W Wielki Czwartek „milkną kościelne dzwony”. Odprawiana jest Liturgia upamiętniająca ostatnią wieczerzę i ustanowienie Eucharystii. W Wielki Piątek praktykowane jest smaganie rózgami zaspanych domowników przez najstarszego członka rodziny co nazywane jest bożymi ranami. Na Pałukach wierzono, że mycie w strumieniu w poranek wielkopiątkowy zapobiega pękaniu skóry i odstrasza wszelkie choroby. Również w tym dniu rozbijano garnek z żurem. Dokonywano tego poza granicami wsi, aby w symboliczny sposób pozbyć się „uprzykrzonej” potrawy, która była głównym posiłkiem przez cały czterdziestodniowy post. W kościołach odbywa się czuwanie przy grobie pańskim. Dawniej tę posługę pełniła wyznaczona straż, nazywana w niektórych regionach Turkami.

 

Drugi dzień świąt

Wielkanocny poniedziałek nazywany powszechnie śmigusem –dyngusem to czas zabawy, polegającej na polewaniu wodą lub chłostaniu gałązkami jałowcowymi  kobiety i dziewczęta przez kawalerów. Zwyczaj ten nazywano chodzeniem po dyngusie. W tym starym obrzędzie zawarta jest symbolika nawiązująca do rytualnego oczyszczenia o charakterze magicznym.  Inną tradycją podtrzymywaną do dzisiaj w niektórych wielkopolskich miejscowościach są pochody przebierańców m.in. kominiarza, baby, dziada, konia, diabła, wśród których główną postacią jest niedźwiedź. Uczestnikami tego zwyczaju byli przede wszystkim młodzi mężczyźni, którzy odwiedzając domostwa płatali różne figle i żarty, za co otrzymywali pieniądze lub jedzenie.

[1] Archiwum Muzeum Regionalnego w Wągrowcu, sygn. T. 2A/1. Fragment przedstawionego tekstu został zapisany w gwarze pałuckiej. Pochodzi on z nagrań słowno-muzycznych zebranych w latach 60-tych XX wieku na terenie Pałuk przez dr Barbarę Krzyżaniak. Nagrania znajdują się w archiwum Muzeum Regionalnego w Wągrowcu.

[Autor: Wiesława Gruchała]