Jeden z najstarszych kościołów drewnianych w kontynentalnej Europie

Kościół pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim

Zwiedzanie: kościół dostępny dla zwiedzających po wcześniejszym uzgodnieniu (z kilkudniowym wyprzedzeniem). Oprowadzanie – kontakt z Muzeum Regionalnym w Wągrowcu (tel. 67 268 59 11)

Kościół  pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim należy do najcenniejszych zabytków architektonicznych w kraju. Obiekt ten jest uznawany za jeden z najstarszych zachowanych kościół drewnianych w kontynentalnej Europie. Szczegółowe badania wykazały, że drzewa użyte do budowy świątyni ścięto na początku lat 70. XIV wieku.  Oznacza to, że drewniana konstrukcja ścian prezbiterium i nawy ma już ponad 630 lat. Przechodząc przez próg kościoła możemy więc poczuć zapach drewna które ma ponad sześć wieków. Nie ma drugiego takiego miejsca w Polsce, a „zmysłowość” wnętrza rozpoznamy, gdy znajdziemy się w otoczeniu barwnych malowideł (polichromii) pokrywających ściany i strop i kościoła.

Świątynia w Tarnowie Pałuckim powstała w efekcie działalności zakonników cysterskich z pobliskiego klasztoru, położonego na półwyspie jeziora Łekneńskiego. W XIV wieku cystersi łekneńscy postanowili założyć na obszarze swoich dóbr miasto. Odpowiednim miejscem dla przeprowadzenia lokacji miało być Tarnowo – miejscowość usytuowana nieopodal klasztoru. Ówczesny opat klasztoru Herman był kapelanem królewskim, toteż bez większych trudności cystersi uzyskali od Kazimierza Wielkiego odpowiedni dokument (1370 rok) i podjęli próbę zorganizowania w Tarnowie ośrodka miejskiego. Przede wszystkim mieszczanie musieli mieć odpowiednio dostosowaną przestrzeń życia duchowego, rozpoczęto więc budowę nowego kościoła. Ten obiekt zachował się do dnia dzisiejszego (wcześniej stał w tym samym miejscu inny, mniejszy kościół).

Świątynia zbudowana została z drewna sosnowego, a niektóre elementy wykonano z dębiny. Ściany nawy głównej, prezbiterium, stropy i chór muzyczny zdobione są późnorenesansową polichromią z XVII w. Jej tematyka jest zróżnicowana, m.in. obszernie zaprezentowano treść legend związanych z postaciami św. Mikołaja i św. Małgorzaty. Liczne są też wątki nawiązujące do duchowości i życia zakonnego cystersów, które przypominają o dziedzictwie kulturowym pozostawionym przez „szarych mnichów”.

Miasto w Tarnowie nie rozwinęło się, co wyniknęło z przeniesienia inicjatywy lokacyjnej do pobliskiego Wągrowca. Taka decyzja była najprawdopodobniej wywołana katastrofą budowlaną i zniszczeniem budynku kościoła klasztornego. Wkrótce do Wągrowca przeniesiono również siedzibę klasztoru.

Wśród elementów nawiązujących do duchowości cystersów warto zwrócić uwagę na obraz Wniebowzięcia NMP w centrum ołtarza głównego (XVII w.). Jako główna patronka i opiekunka zakonu cystersów była obdarzana przez zakonników szczególną czcią. Na bocznych skrzydłach ołtarza znajdują się wizerunki św. Mikołaja i św. Małgorzaty. Tematem polichromii na ścianach prezbiterium są sceny z życia Marii i Jezusa. Na ścianie południowej zawieszono obraz z ciekawym przedstawieniem sceny w której św. Stefan Harding, jeden z pierwszych opatów cysterskich, został obdarowany pasem, który od jego czasów stanowi część tradycyjnego stroju zakonników. Pomiędzy nawą a prezbiterium na tzw. łuku tęczowym przedstawiono wizję Sądu Ostatecznego. Na północnej ścianie nawy kościoła można zobaczyć sceny z życia świętej Małgorzaty. Tej świętej poświęcony jest XVIII-wieczny ołtarz, z obrazem namalowanym przez znanego franciszkańskiego artystę Adama Swacha. Południowa ściana nawy pokryta jest polichromią na której możemy zobaczyć sceny z życia św. Mikołaja. Obok stoi ołtarz z wizerunkiem tego świętego. W części centralnej polichromii pokrywającej strop nawy przedstawiono Trójcę Świętą. Wyobrażenie zamknięte jest w okręgu, na obwodzie którego znajdują się symbole ewangelistów (lew, anioł, byk i orzeł). Poza okręgiem umieszczono w kartuszach wizerunki proroków, Ojców Kościoła i przodków Jezusa (genealogia) oraz aniołów. Na balustradzie chóru muzycznego namalowano półpostacie świętych związanych z męskim i żeńskim odłamem zakonu cystersów. Jest to kolejny element malatury wnętrza, który bezpośrednio przywołuje tradycję przynależności kościoła do zakonu. Na chórze znajdują się XVII-wieczne organy. Warto przypomnieć, że wśród wągrowieckich cystersów (patronów kościoła) byli mistrzowie tego instrumentu a wybitnym twórcą muzyki okresu baroku był Adam z Wągrowca.

W latach 30. XIX wieku klasztor w Wągrowcu uległ sekularyzacji. Kościół klasztorny został przekazany nowoutworzonej parafii łęgowsko-tarnowskiej, której pierwszym proboszczem został ks. Jerzy Niward Musolff, ostatni podprzeor konwentu wągrowieckich cystersów. Kościół w Tarnowie Pałuckim był drugą świątynią należącą do tej parafii. W wyniku kolejnych zmian w kościelnej strukturze administracyjnej Tarnowo Pałuckie stało się samodzielną parafią, która jest prowadzona przez proboszcza parafii pw. św. Piotra i Pawła w Łeknie. Od 2007 roku opiekę duszpasterską nad wiernymi sprawuje ks. Marek Rerek.

[Autor: Marcin Moeglich]