W ludowej obrzędowości listopad uznawano miesiącem sprzyjającym zabawom we wróżby i przepowiednie. Długie, jesienne wieczory sprzyjały spotkaniom, szczególnie młodych osób. Pragnęły one „przewidzieć”, jaki los spotka je w najbliższym czasie a ich zainteresowanie najsilniej koncentrowało się na zagadnieniach matrymonialnych. Zgodnie z dawną tradycją opiekunami młodych panien i kawalerów mieli być św. Katarzyna oraz św. Andrzej. W naszej kulturze do dzisiaj celebruje się wigilię św. Andrzeja nazywaną andrzejkami, jędrzejówkami lub andrzejówkami. W ten wyjątkowy wieczór dziewczęta „na wydaniu” spotykały się, aby przy pomocy „magicznych zabiegów” ustalić, jak długo będą musiały żyć w stanie panieńskim. Rodzajów wróżb andrzejkowych było bardzo dużo. Jedną z nich było lanie wosku i odczytywanie kształtów powstałych figurek. Po raz pierwszy o tej wróżbie wspomniano w XVI wieku. W noc andrzejkową szczególną uwagę zwracano na sny, które miały zwiastować pojawianie się przyszłego męża, zwłaszcza jeśli panny pod prześcieradło kładły element męskiej garderoby. Aby jednak we śnie nie pojawiał się zły duch, należało natrzeć czosnkiem klamki, okna i progi. We wschodniej części Polski rozpalano ognie, które miały strzec w noc andrzejkową domostwa przed demonami i złymi duchami.
Poletkami nazywano pola, na których młode panny wysiewały len w noc andrzejkową, wypowiadając przy tym różne zaklęcia. Zabieg ten był ściśle związany z kultem młodości i płodności.
Do najbardziej znanych wróżb andrzejkowych zaliczyć należy wyciąganie spod poduszki karteczek z imionami lub ustawianie butów przez całą długość izby, aby przekonać się, która z bawiących się panien najszybciej zmieni swój stan.
W przeszłości wróżby andrzejkowe były traktowane bardzo poważnie, dlatego mogły brać w nich udział wyłącznie panny a nie mężatki.
Podobny „repertuar wróżbiarski” towarzyszył młodym kawalerom, którzy w wigilię św. Katarzyny tj. w nocy z 24 na 25 listopada spotykali się, aby poznać swój los matrymonialny. Zwyczaj ten nazywano katarzynkami. Niestety z początkiem XX wieku coraz częściej łączono zabawy panien i kawalerów i z czasem katarzynki zostały zastąpione andrzejkami. Są one współcześnie traktowane jako wspólna zabawa skierowana do panien, kawalerów, małżeństw a nawet dzieci i młodzieży.
W Muzeum Regionalnym w Wągrowcu od lat w listopadzie prowadzone są lekcje na temat zwyczajów andrzejkowo-katarzynkowych. Spotkania te są połączone z tradycyjnymi wróżbami i laniem wosku, uzupełnionymi pogadanką na temat andrzejek jako polskiego dziedzictwa kulturowego.
Zapraszamy wszystkie szkoły a także grupy zorganizowane do udziału w tych spotkaniach.
[Autor: Wiesława Gruchała]