Odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 r. nie było jednoznaczne ze scaleniem wszystkich ziem etnicznie polskich i włączeniem ich w granice odradzającej się Rzeczypospolitej. W 1918 r. wciąż niejasno przedstawiał się przyszły los i przynależność państwowa Wielkopolski – regionu uznawanego za kolebkę państwowości. Ostateczne rozstrzygnięcie tej kwestii przyniosło zwycięskie powstanie wielkopolskie. Oddziały powstańcze – początkowo składające się z ochotników – szybko zostały przeformowane w regularną armię. Sukcesy odnoszone na polach bitew i utrzymanie korzystnej sytuacji na frontach wymagały pełnego zaangażowania i pochłonęły wiele ofiar. Ostateczne zwycięstwo powstania walnie przyczyniło się do restytucji niepodległej Rzeczypospolitej. Pamięć o bohaterach walk o niepodległość starano się uczcić już wkrótce po ustabilizowaniu sytuacji politycznej. Działania w tym zakresie podejmowały m.in. stowarzyszenia zrzeszające powstańców-weteranów. Wśród najznaczniejszych wągrowieckich inicjatyw tego typu była fundacja Pomnika Poległych Bohaterów (1926 r.) usytuowanego przy zbiegu ulic Opackiej i Klasztornej oraz wspólnego grobowca poległych powstańców na cmentarzu nowofarnym (1929 r.).
Inicjatywa budowy pomnika Czwartaków
W 1922 r. w Wągrowcu powołano do istnienia Towarzystwo byłych Czwartaków (tj. 4 pułku strzelców wielkopolskich, w skład którego wchodziły m.in. bataliony wągrowieckie). Już na początku działalności towarzystwo planowało budowę pomnika poświęconego wągrowieckim Czwartakom poległym w okresie powstania wielkopolskiego i wojny polsko-bolszewickiej. Jego odsłonięcie zaplanowano na wiosnę 1924 r., jednak projektu nie zdołano sfinalizować. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy było zawieszenie działalności Towarzystwa byłych Czwartaków, którego członkowie w większości przeszli do wągrowieckiego koła Towarzystwa Powstańców i Wojaków (TPiW). Organizacja ta przejęła pomysł fundacji pomnika, jednak zmieniono jego pierwotne przeznaczenie. Określono, że pomnik ma być hołdem oddanym przez społeczeństwo powstańcom z Wągrowca i okolicy poległym w powstaniu wielkopolskim. W kronice TPiW taki charakter pomnika wskazano w zapisce o następującej treści:
Jako spadkobierca idei powstańczej polskiej, przenosząc czyn orężny ponad wszelkie inne środki w zmaganiu się z odwiecznym wrogiem zachodnim, pomni na wielkie dni 1918 r. w których polała się obficie krew serdeczna współbraci w walce o wyzwolenie z 100.letniej germańskiej niewoli zachodnich rubieży Rzplitej, postanowiło [TPiW – przyp.] uczcić pamięć poległych Bohaterów z Wągrowca i okolicy przez postawienie Im pomnika w Wągrowcu.
Projekt Pomnika Poległych Bohaterów
Projekt pomnika przygotował architekt prof. Kazimierz Mayer z Poznania (rodzinnie związany z Wągrowcem). Główną część obelisku stanowiły trzy kamienne medaliony, a jego szczyt wieńczyła replika orderu Virtuti Militari. Na frontowym medalionie umieszczono napis: BOHATEROM POWIATU WĄGROWIECKIEGO POLEGŁYM W POWSTANIU WIELKOPOLSKIM, na dwóch pozostałych – nazwiska 30 poległych powstańców. Na pierwszym: Teodor Adamowicz, Adam Wilczyński, Wojciech Grzegorek, Leon Bladowski, Leonard Skoracki, Franciszek Wiśniewski, Stanisław Chudziński, Florian Mendoszewski, Mieczysław Cieplucha, Michał Rajewicz, Paweł Münschke, Piotr Gruszka, Wojciech Dyczek, Adam Korcz i Kazimierz Lis. Na drugim: Andrzej Zakęs, Sabiński, Jan Bączkowski, Kazimierz Błażejewski, Ignacy Jankiewicz, Władysław Malinowski, Wacław Wróblewski, Antoni Ruczkowski, Franciszek Smarzyk, Walenty Skrzypczak, Stanisław Poznański, Ludwik Wawrzyniak, Bolesław Kempiński, Franciszek Cytlak i Jan Malicki.
Pierwotnie obiekt miał być usytuowany w ogródkach przy dworcu kolejowym, a jego odsłonięcie zaplanowano na październik 1925 r. Niestety, w przewidywanym terminie nie zdołano zgromadzić wystarczających funduszy. O pomoc w finansowaniu przedsięwzięcia władze towarzystwa zwróciły się do społeczeństwa. W tym czasie podjęto też decyzję o zmianie lokalizacji pomnika, który ostatecznie miał stanąć na placu przy rozwidleniu ulic Opackiej i Klasztornej. Było to trafnie dobrane miejsce, gdyż główne wydarzenia związane z wyzwoleniem Wągrowca w 1918 r. miały miejsce w sąsiadujących zabudowaniach gimnazjalnych (dziś I LO oraz SP nr 3).
Uroczystości związane z odsłonięciem pomnika odbyły się 25 lipca 1926 r.
W kolejnych latach przed pomnikiem odbywały się wszystkie uroczystości dotyczące pamięci powstania wielkopolskiego. W 1939 r., wkrótce po przejęciu miasta przez niemieckie władze okupacyjne, pomnik został poddany rozbiórce (podobny los spotkał też m.in. grobowiec poległych powstańców na cmentarzu nowofarnym). Od całkowitej destrukcji udało się uchronić jedynie fragmenty trzech medalionów, które po wojnie, w 1970 r. ustawiono przy promenadzie nad Jeziorem Durowskim. Osiem lat później, w czasie wojewódzkich obchodów 60. rocznicy powstania wielkopolskiego, nieopodal siedziby Urzędu Miejskiego, przy ul. Kościuszki, odsłonięto nowy pomnik ku czci powstańców wielkopolskich. Podstawową część tej aranżacji stanowił kamień z tablicą pamiątkową, natomiast obok zainstalowano ocalone medaliony z przedwojennego obelisku. O fundacji nowego pomnika wspomniano w kronice Związku Bojowników o Wolność i Niepodległość:
Jedną z zasadniczych spraw było wzniesienie obelisku w miejsce zburzonego przez hitlerowców pomnika powstańców, który stał na skwerze przed gmachem Liceum Ogólnokształcącego. Na tym samym miejscu nie można go było odbudować, gdyż skwer już nie istniał, wszedł w skład poszerzonego rozjazdu ulic Janka Krasickiego [dziś: Klasztorna – przyp.] i Opackiej. Po wielu dyskusjach postanowiono ustawić go na placyku przy gmachu Urzędu Miasta, gdzie przed sześćdziesięciu laty mieścił się sztab dowództwa frontu północnego powstania. Projekt obelisku opracował bezpłatnie inż. Longin Wybieralski, a jego wykonania podjęły się dyrekcje obydwu „Zrembów” wągrowieckich z inżynierem Januszem Winklerem jako odpowiedzialnym za to przedsięwzięcie.
Projekt pomnika z 1978 r. przygotowali Ignacy Borucki i Longin Wybieralski.
W 2019 roku pomnik został zastąpiony nowym, a przedwojenne medaliony zainstalowano w sąsiedztwie grobowca powstańców na nowym cmentarzu farnym.
W opracowaniu wykorzystano m.in.:
„Gazeta Wągrowiecka”, nr 91, z 1 VIII 1926 r.
Paliński Piotr, Powiat wągrowiecki, Wągrowiec 1932.
Protokolarz Tow. Powstańców i Wojaków na Wągrowiec i Okolicę. Hasło Wolność, Wągrowiec 1924-1938.
Purczyński Władysław, Pomnik i grobowiec w hołdzie Powstańcom Wielkopolskim w Wągrowcu w 1926 r. i 1929 r., Wągrowiec 1997.
Purczyński Władysław, Społeczeństwo ziemi wągrowieckiej w dobie powstania wielkopolskiego i w walce o granicę wschodnią Rzeczypospolitej w latach 1918-1920, Wągrowiec 2008.
Sadłowski Piotr, Kronika Koła Miejskiego ZBoWiD w Wągrowcu, część II, Wągrowiec 1986.
Sadłowski Piotr, Kronika Koła Miejskiego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Wągrowcu, Wągrowiec 1980.
opr. Marcin Moeglich